OPIS PRZEMIAN USTROJOWYCH ADMINISTRACJI LOKALNEJ W XIX I XX WIEKU
LATA 1809-1864
Początki samorządu wiejskiego sięgają czasów średniowiecza, jednak nowoczesne wzorce zostały wprowadzone za czasów Księstwa Warszawskiego (1807-1815), okresu dominacji Francji na ziemiach polskich.
Konstytucja Księstwa Warszawskiego wprowadzała nowe formy ustroju lokalnego. Jedną z ustaw wykonawczych do Konstytucji był dekret z 23 lutego 1809 roku o gminach miejskich i wiejskich.
W tym okresie powołano gminy wiejskie na czele z wójtami. Wójtami (urzędnikami państwowymi) z mocy prawa stawali się właściciele ziemscy. Gminy wiejskie liczyły przynajmniej 10 domów i musiały obejmować jeden majątek ziemski.
Niemal każda wieś w obrębie współczesnej gminy stanowiła oddzielną gminę wiejską.
W 1815 roku, gdy powstało Królestwo Polskie – państwo zależne od Rosji, utrzymano dawny ustój lokalny.
Na terenach wiejskich każda większa miejscowość stanowiła w zasadzie oddzielną gminę, na czele z wójtem – dziedzicem. Jego pomocnikiem był sołtys powoływany w danej wsi. Jeden majątek ziemski mógł stanowić rozległą gminę wiejską, jednak dominowały niewielkie jednostki administracyjne o różnych kształtach. Zmiany właściciela gruntów powodowały zmianę wójta. Był to dość kłopotliwy system dla władz nadrzędnych. Dodatkowo ludność chłopska nadal była całkowicie zależna od ziemian.
W 1859 roku rozpoczęto proces komasacji gmin w większe jednostki (minimum 50 domów) preferowano powstawanie większych gmin łączących sąsiednie majątki ziemskie. Wójtowie – właściciele ziemscy mogli odtąd wyręczać się zastępcami.
Fragment Topograficznej Karty Królestwa Polskiego z 1839 roku
LATA 1864-1918
W 1864 roku nastąpiło uwłaszczenie ziemi dworskiej (ukaz o uwłaszczeniu włościan w Królestwie Polskim z 2 marca 1864 roku (w Rosji ogłoszono 19 lutego. Polska i Rosja posiadały różne kalendarze). Chłopi przejęli użytkowane grunty na własność (za odszkodowaniem dla właścicieli ziemskich). Tego samego dnia istniejące już gminy wiejskie uzyskały samorząd (ukaz o urządzeniu gmin wiejskich z 2 marca 1864 roku), niezależny od właścicieli ziemskich.
W 1866 roku władze carskie postanowiły zreorganizować podział na powiaty i gubernie (powołano nowe gubernie i nowe powiaty, te ostatnie w większości funkcjonowały do 1975 roku).
Wszystkie powyższe zmiany spowodowały wielki chaos administracyjny na terenach wiejskich Królestwa Polskiego. W celu uporządkowania sytuacji 17 stycznia 1867 roku rząd Królestwa Polskiego wydał rozporządzenie o podziale administracyjnym kraju (Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1866, s. 279 i następne). Szczegółowo ustalono podział na gubernie, następnie na powiaty, miasta i gminy. Był to pierwszy tego typu jednolity akt wydany przez centralne władze Królestwa Polskiego porządkujący kwestie ustroju administracji lokalnej. Wymienione w akcie gminy (ośrodki gminne) w większości stanowiły już wcześniej siedziby gmin wiejskich, jednak dopiero od 1867 roku były to samorządy gminne w granicach, które przetrwały do 1954 roku (w latach 1867-1954 zdarzały się zmiany, jednak zasadniczy podział przetrwał niemal 100 lat). Dokument ten traktowany jest jako akt powołania gmin.
Obszar współczesnej gminy włączono do gminy Kuczki w powiecie radomskim i guberni radomskiej (Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1866, s. 288-289, z wyjątkiem miejscowości Grzmucin, którą przyłączono do gminy Skaryszew).
Cechą charakterystyczną tego okresu była często niezgodność nazwy gminy z siedzibą władz gminy. Jeszcze w XIX wieku kancelarie gminne najczęściej były w domach wójtów i zmieniały się wraz z nowym wójtem, zachowując jednak nazwę gminy. Dopiero w początkach XX wieku nastąpiła stabilizacja w tej dziedzinie wraz z budową stałych siedzib gmin niekoniecznie w miejscowości od której wzięto nazwę danej gminy.
Gmina Kuczki miała swoją siedzibę w Goździe.
Po 1864 roku po raz pierwszy gmina miała charakter samorządowy i została oddzielona od władzy właścicieli ziemskich (dziedziców) (J. Szumski, Chłopi a gmina w guberni łomżyńskiej, Studia Łomżyńskie, tom IV, s. 39).
Gminę tworzyły zarówno grunty włościańskie (chłopskie), jak i dworskie (folwarki). Powołano gromady wiejskie (większe wsie i przysiółki) na czele z zebraniem gromadzkim i sołtysem. Był to rodzaj jednostek pomocniczych, na kształt współczesnych sołectw.
Organem uchwałodawczym gminy było zebranie gminne (rodzaj wiecu).
W zebraniu gminnym mogli brać udział wszyscy pełnoletni gospodarze bez względu na wyznanie (z czasem także kobiety). Należało posiadać na terenie gminy przynajmniej 3 morgi gruntu, aby uczestniczyć w obradach. Zebranie gminne decydowało o najważniejszych sprawach gminnych, dysponowaniu majątkiem, rozkładem podatków, wybierało też urzędników; wójta i pisarza gminnego i sprawowało nad nimi kontrolę.
Gmina składała się z tak zwanych gromad, które wywodziły się często jeszcze z czasów średniowiecza i posiadały znaczną autonomię. Funkcjonowały zebrania gromadzkie danej gromady (wsi), które decydowały o sprawach tej jednostki oraz wybierały sołtysa jako wykonawcę uchwał gromadzkich. Gromady posiadały swój własny majątek, często były to nieruchomości gruntowe.
Najważniejszym urzędnikiem był wójt gminy – jednocześnie przedstawiciel i wykonawca władzy państwowej oraz wykonawca uchwał zebrania gminnego. Posiadał także uprawnienia policyjne, porządkowe i na bieżąco zarządzał gminą. Wójt utrzymywał się zazwyczaj z gospodarstwa rolnego i „wójtowanie” to była jego praca dodatkowa. Prowadzeniem ksiąg gminnych (ewidencje ludności, podatkowe itp.) zajmował się pisarz gminny. Sprawował swoje obowiązki pod nadzorem wójta. W praktyce stawał się najważniejszym urzędnikiem gminnym i najlepiej wynagradzanym. Wynikało to z jego znajomości przepisów prawa, wykształcenia. Językiem urzędowym w gminach był rosyjski. Urzędów w gminie (wójt, pisarz, sołtys) nie mogły sprawować osoby poniżej 25 roku życia, niechrześcijanie, osoby bez stałego miejsca zamieszkania, skazani za przestępstwa oraz osoby pozostające pod dozorem policji lub sądu. Umiejętność czytania i pisania nie była konieczna, aby zostać urzędnikiem gminnym, z wyjątkiem pisarza. Kadencja urzędowania wójta i sołtysów trwała trzy lata, pisarz był powoływany na czas nieokreślony.
W praktyce carskiej Rosji samorząd wiejski był często ograniczany przez naczelników powiatów, którzy ingerowali w uchwały zebrań gminnych i gromadzkich oraz decydowali o obsadzie urzędów gminnych (J. Kukulski, Realizacja reformy gminnej w 1864 roku w Królestwie Polskim, [w:] „Gmina wiejska i jej samorząd”, pod red. H. Brodowskiej, Warszawa 1989, s. 151-191).
Opis wsi i gminy Kuczki z końca XIX wieku
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich po red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1882-1902, tom III, s. 841-842
LATA 1918-1939
W niepodległej II Rzeczypospolitej poszczególne regionu kraju utrzymały swoje dawne ustroje administracyjne (inne dla różnych byłych zaborów).
Pozostał nadal stary podział na powiaty i gminy. Powołano jedną nową strukturę – województwa w miejsce dawnych rosyjskich guberni. W sierpniu 1919 roku powołano województwo kieleckie wraz z powiatem radomskim i gminą Kuczki (Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1919, nr 65, poz. 395).
Na obszarze „byłego Królestwa Polskiego” utrzymano w mocy ustawę przepisy prawa o samorządzie gminnym z marca 1864 roku. Zmodyfikowano je dekretem Naczelnika Państwa z 27 listopada 1918 roku. Dekret miał za zadanie regulować sprawy samorządu gminnego do chwili wejścia w życie nowych ustaw i funkcjonować tymczasowo. W praktyce obowiązywał do 1934 roku.
Według dekretu gmina, tak jak poprzednio, pozostała formą samorządu zbiorowego, w jej skład wchodziły gromady wiejskie – gromady. Nadal główną instytucją gminy pozostało zebranie gminne, jednak odtąd mogli w nim uczestniczyć wszyscy pełnoletni obywatele gminy (w tym także kobiety) bez względu na stan majątkowy. Zebrania winny się odbywać raz na kwartał, w praktyce działo się to w miarę potrzeby, najczęściej raz w roku dla uchwalenia budżetu. Zebranie zajmowało się sprawami majątku gminy, zatwierdzało budżet, zajmowało się sprawami dróg i mostów, zasadami prowadzenia handlu, ochroną zdrowia, opieką nad ubogimi. Co roku zebranie gminne uchwalało budżet. Koszty działalności gminy pokrywano we własnym zakresie.
Zupełnie nowym organem była rada gminy wybierana przez zebranie gminne na okres 3 lat. Składała się z 12 członków oraz 6 zastępców (w razie śmierci lub wygaśnięcia mandatu do rady wchodził automatycznie zastępca z największą liczbą głosów).
Rada przygotowywała wnioski i budżet, zarządzała majątkiem i funduszami gminnymi, kontrolowała urzędników gminnych i wójta. Rada zbierała się przynajmniej raz w miesiącu lub częściej na żądanie co najmniej 5 członków. Uchwały podejmowano większością głosów. Raz w roku rada gminy przedstawiała wyniki swojej działalności na forum zebrania gminnego. Wybory do rad gminnych zarządzał starosta. W razie słabej działalności rad gminnych wojewoda miał prawo ją rozwiązać i zarządzić nowe wybory. Wybory do rad gmin w tym okresie przeprowadzono na przełomie 1918 i 1919 roku, kolejne dopiero w 1927 roku, bowiem kadencje rad przedłużano kilkakrotnie.
Na czele rady gminy stał wójt wybierany przez zebranie gminne (Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1919, nr 65, poz. 395). Wójtowie i sołtysi byli jednocześnie funkcjonariuszami państwowymi i przedstawicielami władzy samorządowej. Zarządzenia dotyczące wyborów wójta, radnych i sołtysów wydawał starosta powiatowy. To on zatwierdzał (bądź nie) wójtów i sołtysów i to przed nim składali oni przysięgę służbową.
Wójt reprezentował gminę na zewnątrz. Zawierał umowy w jej imieniu. Dokumenty musiały mieć jego podpis i dwóch radnych. Wójt wypełniał zadania narzucone przez władze zwierzchnie.
Wójt miał do pomocy aparat urzędniczy – urząd gminy, który składał się z kilku urzędników: sekretarza (zwanego też pisarzem gminnym), jego pomocników (było ich zazwyczaj dwóch) oraz woźnego (woźny zajmował się obsługą urzędu, palił w piecu, sprzątał, przenosił listy. Mieszkał często w urzędzie, tam też zazwyczaj mieszkał pisarz gminy).
Pisarza gminnego zatrudniano w porozumieniu ze starostwem. To właśnie on ponosił prawie cały ciężar pracy biurowej w gminie. Przez jego ręce przechodził praktycznie każdy dokument. Sekretarz musiał mieć odpowiednie wykształcenie – najczęściej średnie. Podobnie jak w poprzednim okresie często to on faktycznie zarządzał gminą.
Poszczególne wsie tworzyły tak zwane gromady wiejskie, czyli wspólnoty samorządowe mieszkańców jednej wsi. Organem gromady były zebrania wiejskie oraz sołtys. Zebrania wiejskie decydowały samodzielnie w sprawach wspólnot gruntowych, ustalały podatki, podejmowały decyzje w sprawach remontów dróg, zajmowały się działalnością opiekuńczą. Zebranie wiejskie wybierało sołtysa na 3-letnią kadencję. Równocześnie wybierano podsołtysa – zastępcę sołtysa.
Oznaką władzy wójtowskiej była specjalna odznaka z orłem i z napisem „Wójt Gminy” zawieszona na ozdobnym łańcuchu (sprawę tą regulowało rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych z 1922 roku). Również w poprzednim okresie zaboru rosyjskiego wójtowie posiadali oznaki władzy wójtowskiej z herbem danej guberni). Również sołtysi posiadali swoje odznaki.
SPIS POWSZECHNY 1921
Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej, nakładem GUS, województwo kieleckie, powiat radomski, Warszawa 1925
Księga Adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem Dla Handlu, Przemysłu, Rzemiosła i Rolnictwa 1929, Warszawa 1930
W latach 1933-1934 ujednolicono cały system administracji lokalnej w Polsce. Według nowej ustawy gminnej o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego (Dz.U. 1933, nr 35, poz. 294) z 23 marca 1933 roku funkcje uchwałodawcze przejęła całkowicie rada gminna, zlikwidowano bowiem zebranie gminne. To ciało uchwałodawcze wywodziło się z dawnych czasów i w nowej rzeczywistości okazało się zupełnie niepraktyczne (trudno było nawet zebrać potrzebne kworum).
Wyboru radnych dokonywało kolegium złożone z delegatów rad gromadzkich, sołtysów i podsołtysów wszystkich gromad. Istniał cenzus wieku przy prawie wyborczym czynnym – 25 lat (wcześniej 21) i w prawie wyborczym biernym wynoszący 30 lat. W gminach do 5 000 mieszkańców radnych było 12. Kadencja radnych wynosiła 5 lat. W gromadach organem uchwałodawczym było zebranie gromadzkie. Zbierało się pod przewodnictwem sołtysa lub jego zastępcy (podsołtysa). Podejmowało uchwały dotyczące danej gromady (np. kwestie majątkowe), wybierało sołtysa i jego zastępcę na 3-letnie kadencje. Wybrani musieli mieć ukończone 30 lat. Zebranie gromadzkie wybierało radnych gromadzkich w liczbie od 12 do 30. Organem wykonawczym gromady był sołtys oraz jego zastępca. Wybory zatwierdzał starosta powiatowy. Do sołtysa należało kierowanie sprawami gromady, zarządzanie majątkiem, reprezentowanie gromady na zewnątrz. Przewodniczył on także zebraniom. Należały do niego również sprawy bezpieczeństwa, porządku publicznego, przestrzegania przepisów, doręczania pism sądowych, wykonywania obowiązków związanych z poborem wojskowym.
W nowym ustroju gminnym utworzono nieznany wcześniej organ – zarząd gminy. Przejął on część uprawnień dawnej rady gminy. Zarząd gminy funkcjonował na czele z wójtem i podwójcim. W skład zarządu wchodziło też dwóch lub trzech ławników. To właśnie zarząd gminy na co dzień sprawował władzę w gminie. Zarząd gminy przygotowywał projekt budżetu, regulaminy, instrukcje urzędu, decydował o wydatkach. Kadencja członków zarządu wynosiła 5 lat. Wójta oraz członków zarządu wybierała rada gminy w głosowaniu tajnym.
Wójt był zwierzchnikiem całej gminy i aparatu urzędniczego. Miał prawo reprezentowania gminy i podpisywania umów w jej imieniu. Dokumenty, w których były zobowiązania finansowe gminy, należało opatrzyć podpisem jeszcze jednego członka zarządu gminy.
Wójt był reprezentantem administracji rządowej w terenie, wykonywał także zadania zlecone przez rząd. Na czele urzędu gminy stał sekretarz. Jako jedyny musiał mieć odpowiednie kwalifikacje. Mianował go i zwalniał starosta powiatowy.
Pierwsze wybory wójtów, radnych gminnych i gromadzkich przeprowadzono na przełomie 1933 i 1934 roku, kolejne tuż przed wybuchem II wojny światowej.
W latach 1933-1934 roku w każdym województwie przeprowadzono urzędowy podział na gromady (sołectwa) i ich części składowe. Był on publikowany w poszczególnych, wojewódzkich dziennikach urzędowych.
Rozwój samorządu gminnego przerwała II wojna światowa.
LATA 1945-1954
W 1945 roku na nowo rozpoczęły działać gminy. Jednak zmienił się ich ustrój. Była to początkowo mieszanina przedwojennego prawa oraz powojennych dekretów nowych władz. Formalnie do 1950 roku funkcjonował samorząd gminny.
Funkcje uchwałodawcze posiadała gminna rada narodowa. Przedwojenny ustrój gminny zakładał demokratyczną procedurę wyłaniania rad gminnych, po wojnie radnych delegowały partie i organizacje społeczne, czyli w praktyce PZPR. Powołano dodatkowy organ w postaci prezydium gminnej rady narodowej, wyłaniany z grona radnych.
Organem wykonawczym pozostawał zarząd gminy, złożony z wójta, podwójciego i 2-3 członków zarządu – ławników. Przed wojną zarząd gminy z wójtem na czele stanowił jedyny organ wykonawczy, po wojnie rola tego organu spadła do wykonywania poleceń prezydium i gminnej rady narodowej.
Ważną rolę pełnił sekretarz gminy, który kierował pracami urzędników gminnych. W typowym „biurze zarządu gminy” (urząd gminy) pracowali: sekretarz gminy, referent finansowo-podatkowy, referent wojskowy, referent gospodarczo-społeczny, drogomistrz, kancelista lub praktykant.
Organami pomocniczymi dla gmin były gromady – dziś zwane sołectwami. Na czele gromady stał sołtys.
W 1950 roku formalnie zlikwidowano samorząd gminny. Na mocy ustawy z 20 marca 1950 roku O terenowych organach jednolitej władzy państwowej (Dz. U. 1950, nr 14, poz. 130) zniesiono w Polsce jakikolwiek samorząd terytorialny. Jego cały majątek przejęło państwo. W tym czasie zlikwidowano urząd wójta, starosty i wojewody. Wszelkie funkcje uchwałodawcze i wykonawcze przejęły rady narodowe i ich prezydia wybierane z grona radnych. W skład prezydium wchodzili: przewodniczący, zastępca, sekretarz prezydium i członek prezydium. Stałymi pracownikami urzędu gminy stali się przewodniczący i sekretarz prezydium, którzy odtąd kierowali bieżącą działalnością gminy. W urzędzie gminy funkcjonowały referaty: ogólno-administracyjny, finansowy, spraw socjalnych i kulturalnych, wojskowy i spraw rolnych. Na czele poszczególnych gromad – wsi stał nadal sołtys. Sołtysa powoływała formalnie społeczność gminna, która jednak musiała wybrać kandydata aprobowanego przez władze gminne i partyjne.
LATA 1954-1972
W 1954 roku zakończono w Polsce, istniejący od czasów XIX wieku, okres funkcjonowania gmin (Dz. U. 1954, nr 43, poz. 191). Ustanowiono nowy ustrój wzorowany na ZSRR – ustrój gromadzki.
Nowe gromady (nie mylić z gromadami – sołectwami z lat 1945-1954) liczyły maksymalnie 3 tysiące mieszkańców i obejmowały po kilka dotychczasowych gromad.
Najważniejszym organem nowej jednostki była gromadzka rada narodowa (GRN), organ uchwałodawczy, wybierany w wyborach powszechnych spośród wyznaczonych przez władze kandydatów.
Pierwsze wybory do rad gromadzkich przeprowadzono 5 grudnia 1954 roku, kolejne: 2 lutego 1958 roku, 16 kwietnia 1961, 30 maja 1965 i 1 czerwca 1965. Pierwsze dwie kadencje rad narodowych były trzyletnie (1955-1958, 1958-1961). Od 1961 roku kadencje rad narodowych były czteroletnie.
Z grona radnych wyłaniano prezydium GRN; przewodniczący, zastępca, sekretarz prezydium i dwóch, trzech członków. Dwaj pierwsi stawali się etatowymi pracownikami władz gromadzkich. Organem pomocniczym było biuro gromadzkie zatrudniające kilku referentów. Płace były dość niskie, warunki prace także nie najlepsze. Biuro gromadzkie mieściło się zazwyczaj w wynajętych pomieszczeniach. Praca była dość niewdzięczna, polegała głównie na egzekwowaniu narzuconych podatków i obowiązkowych dostaw płodów rolnych. Zmiany w składzie osobowym prezydium były bardzo często, co powodowało chaos.
Do 1958 roku kompetencje gromad były dość wąskie. Więcej było w tym okresie propagandy niż rzeczywistej pracy dla społeczności lokalnej. Zlikwidowano funkcję sołtysa, zamiast tego wprowadzono „pełnomocników gromadzkich” wyznaczanych przez władze. Każda większa wieś posiadała swojego pełnomocnika.
Po okresie stalinowskim (od 1956 roku), w którym przebudowano ustrój administracji lokalnej w Polsce upodabniając go do ZSRR, nastąpił powrót do dawniejszych, sprawdzonych rozwiązań na polskiej wsi. W lutym 1958 roku weszła w życie nowa ustawa o radach narodowych dająca gromadom większe uprawnienia Dz. U. 1958, nr 5, poz. 16 (tekst ujednolicony Dz.. U. 1975, nr 26, poz. 139).
W tym okresie rozpoczęto także likwidację małych, mało efektywnych gromad na rzecz większych terytorialnie i ludnościowo jednostek (komasacja gromad). Często przypominały one swoim kształtem terytorialnym gminy z lat 1945-1954.
Według nowego ustawodawstwa na czele gromady nadal stała gromadzka rada narodowa wybierana w wyborach powszechnych. Gromadzkie rady narodowe zbierały się na sesjach przeciętnie raz w miesiącu. Z grona radnych powoływano prezydium złożone z następujących osób: przewodniczący, zastępca i dwóch-trzech członków prezydium. To właśnie prezydium wspólnie reprezentowało gromadę na zewnątrz, chociaż stałym pracownikiem gromadzkim był tylko przewodniczący. Prezydium działało podczas danej kadencji. Po wyborach do rad narodowych powoływano nowe prezydium. Od początku lat 60-tych nastąpił okres stabilizacji sytemu gromadzkiego.
Od 1958 roku powstało stanowisko sekretarza gromadzkiego nadzorującego pracę biura gromadzkiego. Sekretarza powoływała gromadzka rada narodowa do stałej pracy, niezależnie od kadencji. W biurze pracowało nadal kilku urzędników – referentów.
Ważną zmianą po 1958 roku było na nowo ustanowienie sołtysów wybieranych przez społeczność wiejską podczas zebrania wiejskiego. Każdy sołtys musiał jednak uzyskać akceptację władz gromadzkich.
Po 1958 roku powstał tak zwany fundusz gromadzki – obowiązkowe składki ludności wiejskiej na budowę dróg. W efekcie, w latach 60-tych zbudowano już pewne drogi wiejskie i różnego rodzaju obiekty użyteczności publicznej (na przykład akcja „Tysiąc Szkół na Tysiąclecie”). System gromad był mało efektywny, a w początkach lat 70. już dość archaiczny (większość przewodniczących prezydiów gromadzkich rad narodowych w kraju posiadało podstawowe wykształcenie).
W latach 1954-1972 na terenie współczesnej gminy (w ramach powiatu radomskiego) funkcjonowały gromady:
Nazwa gromady | Okres funkcjonowania |
Gromada Gózd | 1954 – 1972 |
Gromada Klwatka | 1954 – 1972 |
Gromada Kłonów | 1954 – 1972 |
Gromada Kuczki | 1954 – 1959 Gromada została zlikwidowana z końcem 1959 r. Ten obszar przyłączono do sąsiedniej gromady Gózd (Dz. Urz. WRN Kielce, 1959 nr 13 poz.97) |
Gromada Maków | 1954 – 1972 |
LATA 1973-1990
W 1972 roku rozpoczęto przygotowania do przywrócenia w Polsce gmin wiejskich (Dz. U. 1972, nr 49, poz. 312). Miały to być duże, silne jednostki administracyjne. Funkcje uchwałodawcze stanowiła gminna rada narodowa z prezydium. Nowością był wprowadzenie urzędu naczelnika gminy przypominającego dawnego wójta jako organ wykonawczy (powoływany przez wojewodę). Pracownicy urzędów gmin musieli posiadać przynajmniej średnie wykształcenie. Po raz pierwszy w naszym kraju postawiono na fachowość. W bardzo wielu miejscach odtworzono dawne gminy wiejskie funkcjonujące w latach 1867-1954. Wybory do gminnych rad narodowych przeprowadzono 9 grudnia 1973 roku, 5 lutego 1978 roku, 17 czerwca 1984 roku i 19 czerwca 1988 roku.
Reforma gminna z 1 stycznia 1973 roku była przeprowadzona bardzo profesjonalnie (naczelnicy i sekretarze gmin przechodzili długie szkolenia). Na pierwszej sesji gminnej rady narodowej w styczniu 1973 roku obecny był wysłannik „z województwa”, który uroczyście wręczył przewodniczącemu prezydium gminnej rady narodowej symboliczny akt powołania gminy – wyciąg z dziennika urzędowego wojewódzkiej rady narodowej (rodzaj dyplomu). Właśnie w dzienniku urzędowym wojewódzkiej rady narodowej (dzienniku wojewódzkim) opublikowano akt powołania gmin w poszczególnych powiatach danego województwa. Jest to akt nadal obowiązujący.
Ustanowione w 1973 roku gminy w większości istnieją po dziś dzień, co stanowi dowód, że się sprawdziły. W międzyczasie zlikwidowano powiaty (z końcem maja 1975 roku (Większość powiatów funkcjonowała w niemal niezmienionych granicach od 1867 roku) oraz powołano małe województwa w miejsce funkcjonujących dużych województw. W 1999 roku przywrócono powiaty oraz duże województwa. Od 1990 roku gminy zostały objęte obowiązującą nadal ustawą o samorządzie gminnym.
Gminy są jedyną strukturą administracyjną powołano w czasach PRL-u i działającą do tej pory, lecz korzenie znanych nam wspólnot gminnych bardzo często sięgają czasów XIX wieku.